Augustin Sokolovski
Dnia 12 lutego Kościół czci pamięć świętego Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa z Nazjanzu i Jana Złotoustego /Chryzostom/ – święto to nazwano na cześć Trzech Hierarchów.
To wspólne święto na cześć Trzech Hierarchów zostało ustanowione w 1084 roku w Konstantynopolu za czasów cesarza Aleksego I Komnena (1056-1081).
Według legendy przyczyną ustanowienia wspólnego święta stały się toczące się w Kościele Konstantynopolitańskim spory wśród hierarchii i teologów o to, który z trzech wielkich ojców Kościoła powinien być uważany za samego głównego. Ustanowienie wspólnej celebracji oznaczało, że aurytet tych Świętych jest jednakowo ważny.
Nazwa święta, po grecku "synaxis", dosłownie oznacza „zgromadzenie”. W tym przypadku wskazuje się na to, że tego dnia w Konstantynopolu miało odbyć się specjalne uroczyste nabożeństwo. Wierni miejscowego kościoła zgromadzili się, aby w ten sposób uczcić wspólną pamięć świętych.
Najstarsze menologia świadczą o tym, że takie wspólne nabożeństwa ku czci ojców i nauczycieli Kościoła były ważną częścią życia liturgicznego Wschodniego Kościoła.
Obecnie przypominają o tym zachowane w menologiach imiona ojców soborów powszechnych, a także wspólne święto świętych Atanazego i Cyryla Aleksandryjskiego, obchodzone dokładnie dwanaście dni przed świętym Trzech Hierarchów, a także, co bardzo ważne, obchodzony w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu "Triumfu Ortodoksji”.
Podobnie jak święto "Trzech Hierarchów", każde z nich ma swoje własne pochodzenie historyczne i teologiczne.
1) Pamięć ojców soborów powszechnych jest szczególną cechą Prawosławia. Każdy sobór ma w ciągu roku w odpowiednim dniu swoje osobne święto. Oprócz tego istnieje wspólne święto pierwszych 6 Soborów Powszechnych. Nie jest to dzień pamięci uczestników soborów, ale Triumf Kościoła jako wyraziciela Ducha Świętego, który objawił się w przyjętych na soborach przez Ojców dogmatycznych postanowieniach.
2) Triumf Prawosławia poświęcony jest zwycięstwu nad ikonoklazmem (obrazoburstwo), szeroko rozprzestrzenionym w Kościele Konstantynopolitańskim VIII–IX wieku. Święto to łączy w sobie wspomnienie VII Soboru Powszechnego i Soboru Miejscowego z 842 r., na którym kult ikon został uzasadniony i przyjęty, a ikonoklazm został bezwzględnie odrzucony.
Jednocześnie, podobnie jak pamięć ojców soborów powszechnych, nabożeństwo w tym dniu wspomina o tych Ojcach Kościoła, którzy wnieśli szczególny wkład w to wspólne dzieło Boga i dzieła Kościoła.
3) Pamięć świętych Atanazego i Cyryla jest wspólnym świętem ku czci największych Ojców Kościoła Aleksandryjskiego. W przeciwieństwie do ojców Soborów Powszechnych i Triumfu Prawosławia, święto to jest osobistym wspomnieniem ku czci tych świętych.
Starodawny kościół znał też inne podobne dni pamięci Ojców Kościoła, ale nie zachowały się one w obecnym kalendarzu kościelnym.
Tak więc święto Dwóch Świętych i Soboru Trzech Hierarchów to święta jakby współtowarzyszące sobie nawzajem i będące zadziwiającym echem starodawnego Kościoła, które do nas dotarło.
Święto to miało stać się zakończeniem istniejących wówczas podziałów dotyczących patrystycznego autorytetu w Kościele. Ci trzej Święci zostali ogłoszeni równymi sobie i równie ważnymi dla Kościoła Powszechnego.
Przypomnijmy, że święty Bazyli i Grzegorz żyli w jednym czasie i byli przyjaciółmi. A Jana Chryzostoma oddzielało w czasie od nich co najmniej jedno pokolenie. Żaden z trzech świętych nie dożył momentu, w którym diecezja Konstantynopola uzyskała status Patriarchatu, stała się samodzielna i w rzeczywistości niezależnym kościołem lokalnym i wreszcie, choć nie została uznana przez Rzym, uzyskała prymat w Kościele powszechnym. Początek tego miał miejsce na IV Soborze Powszechnym w 451 roku w Chalcedonie, a proces ten zakończył się w następnych stuleciach.
Bazyli Wielki żył zaledwie 49 lat i odszedł do Pana w 379, Grzegorz był o około pięć lat starszy i przeżył Bazylego o około 10 lat. Jan odszedł do Pana podczas swojego drugiego wygnania z Konstantynopola w 407 roku. W 381 roku został wyświęcony na diakona.
Co tak w rzeczywistości, oprócz wiary, rozpowszechniania nauki i osobistej świętości, faktycznie łączy tych trzech wielkich Ojców Kościoła?
To przede wszystkim ich wielki nauczyciel Melecjusz z Antiochii (310-381) – o czym warto pamiętać - spowiednik i mentor w wierze dla każdego z tych Trzech Świętych. To właśnie on zbawczo kierował nimi na duchownych drogach prawdziwej wiary.
To dzięki Melecjuszowi Bazyli Wielki został wyświęcony na biskupa Cezarei, a Grzegorz Teolog głosił prawdziwą wiarę w opanowanym przez arian Konstantynopolu. Grzegorz stał się mnichem, następnie był wyświęcony na biskupa i rozpoczął swoją misję podobnie jak Jan Chryzostom /Złotousty/.
Cieszący się wielkim autorytetem święty Melecjusz zgromadził wokół siebie cały chrześcjański Wschód uznający nicejskie wyznanie wiary.
Owocem działalności Wielkiego Patriarchy był Drugi Sobór Powszechny w 381 roku. To był wielki triumf prawdziwej wiary chrześcjańskiej w tamtych burzliwych latach.
Ale starzec zmarł nagle podczas obrad Soboru. Za życia Melecjusz był niepozorny, ale już wkrótce po jego śmierci stało się jasne dla wiernych, co to znaczy go stracić.
Z Konstantynopola relikwie Melecjusza były niesione do Antiochii przez wiele miast, gdzie zawsze naprzeciwko uroczyście wychodziły tłumy wiernych. Wcześniej nie pozwalano sobie na to. Bo w pogańskim Rzymie świat umarłych był ściśle oddzielony od świata żywych. W ten sposób wielki Melecjusz stał się znakiem oczekiwania na zmartwychwstanie zmarłych, czym chrześcijaństwo podbiło sobie świat.
Chwała tych świętych to ich chwała i naszych wielkich nauczycieli (hebr 13,7). To jest to co było sformułowane w formie przykazań Pisma i co było nam dane w spadku i od czego nie mamy, a nawet nie możemy, odstępować.
Ważne jest, aby pamiętać o jednej nowej, bardzo smutnej kontekstualizacji. Antakya - miasto w epicentrum trzęsienia ziemi w dzisiejszych czasach - to ówczesna Antiochia. Była to Stolica Anatolijska, siedziba biskupia założona przez Apostołów Piotra i Pawła, miasto Ojców Kościoła, a jeszcze wcześniej miejsce, w którym "uczniowie Pana Jezusa po raz pierwszy zaczęli nazywać się chrześcijanami" (Dz 11, 26).
Antiochia dała światu słynną szkołę teologiczną, podarowała Kościołowi wielkich nauczycieli i interpretatorów Pisma Świętego, Teodora z Mopsuestii (350-428) i Teodoryta z Cyrusu (393-460). Monastycyzm Antiochii rozsławił Kościół wyczynem religijnego stania na słupach.
Teologia Antiochii znacznie przyczyniła się do ujawnienia i rozumienia tajemnicy chrystologicznej, pomogła światu uświadomić sobie pełnię ludzkości Chrystusa, bez której nasze wyznanie wiary byłoby zupełnie inne.
W 518 roku Kościół Antiochijski podzielił się na dwie części. Powstały dwie równoległe hierarchie i powołano dwóch równoległych patriarchów. Zwolennicy i przeciwnicy IV Soboru Powszechnego w Chalcedonie podzielili istniejący Patriarchat mniej więcej równo na dwie części.
W 526 roku Antiochia została zniszczona przez straszne trzęsienie ziemi. W 529 cesarz Justynian I odbudował miasto i w przesądnym pośpiechu przemianował je na miasto Boże – Teopol. Po najeździe arabskim w 637 roku pierwotna wielka stolica chrześcijańska stopniowo popadała w historyczny cień. Jednak żyła, oddychała, modliła się, krótko mówiąc - istniała. Dziś po upływie prawie dokładnie 1500 lat Antiochia została ponownie całkowicie zniszczona z rezultacie również straszliwego trzęsienia Ziemi.